Từ Mẫu thần đến Đạo Mẫu Tam phủ, Tứ phủ – Hành trình định hình tín ngưỡng thờ Mẫu của người Việt

Tín ngưỡng thờ Mẫu thần là một trong những nét đặc sắc của văn hóa Việt Nam. Nó khởi nguồn từ tục thờ Nữ thần cổ xưa. Qua thời gian, tín ngưỡng này đã phát triển thành hệ thống Đạo Mẫu Tam phủ – Tứ phủ. Từ tín ngưỡng Mẫu thần đến hệ thống Mẫu Tam phủ, không chỉ mở rộng điện thần phong phú mà còn có nghi lễ độc đáo.

1. Khái niệm Mẫu thần và tôn xưng “Mẫu” trong tín ngưỡng dân gian

Từ “Mẫu” trong Hán – Việt nghĩa là “Mẹ”. Nó chỉ người sinh thành, nuôi dưỡng. Trong tín ngưỡng dân gian Việt, “Mẫu” được dùng để tôn xưng các Nữ thần có quyền năng sáng tạo. Các Nữ thần này bảo hộ và che chở cho muôn loài. Ví dụ, như Mẫu Liễu Hạnh, Mẫu Âu Cơ, Mẫu Thiên Y A Na, hay các danh xưng như Thánh Mẫu, Vương Mẫu, Quốc Mẫu.

Nhiều nhân vật lịch sử như công chúa, hoàng hậu, thái hậu khi hiển linh cũng được nhân dân tôn làm Mẫu. Tiêu biểu như:

• Quốc Mẫu Ỷ Lan
• Vợ vua Hùng Duệ Vương – Quốc Mẫu Tây Thiên
• Mẹ Thánh Gióng – Vương Mẫu Phù Đổng
• Bà Chúa Xứ, Bà Đen – Linh Sơn Thánh Mẫu

2. Cội nguồn và bản chất của tục thờ Nữ thần – Mẫu thần

Trong giai đoạn nguyên thủy, người Việt cổ thờ các hiện tượng tự nhiên như trời, đất, rừng, nước… Những yếu tố này dần nhân cách hóa thành các vị thần nữ với danh hiệu “Mẫu”. Cụ thể là: Mẫu Thiên, Mẫu Địa, Mẫu Thoải, Mẫu Thượng Ngàn. Ngoài ra, còn có các Mẫu mang yếu tố nhân thần. Mẫu thần đã gắn liền với các nhân vật có thật, có công với dân tộc.

Do đó, tín ngưỡng thờ Mẫu thần vừa mang yếu tố tự nhiên – siêu nhiên, vừa gắn bó với yếu tố lịch sử – dân gian. Đây chính là bước đệm cho sự hình thành của hệ thống Đạo Mẫu có tổ chức sau này.

3. Quá trình hình thành Đạo Mẫu Tam phủ – Tứ phủ

Ảnh hưởng Đạo giáo Trung Hoa

Đạo giáo đã du nhập vào Việt Nam từ thời Bắc thuộc và ảnh hưởng đến cấu trúc điện thần của Đạo Mẫu. Một số yếu tố rõ rệt có thể kể đến:

• Quan niệm về Tứ phủ: Thiên – Địa – Thoải – Nhạc
• Tổ chức điện thần phân tầng, theo hàng: Mẫu – Quan – Chầu – Ông Hoàng – Cô – Cậu
• Hình thức lên đồng (tiếp biến từ pháp thuật và nhập đồng trong Đạo giáo)
• Sự xuất hiện của các vị thần như Ngọc Hoàng, Nam Tào, Bắc Đẩu

4. Đặc trưng của Đạo Mẫu Tam phủ – Tứ phủ

Đạo Mẫu Tam phủ gồm ba phủ: Thiên phủ (Mẫu Thượng Thiên), Thoải phủ (Mẫu Thoải), Nhạc phủ (Mẫu Thượng Ngàn). Sau này, nó đã phát triển thêm thành Tứ phủ với sự xuất hiện của Địa phủ (Mẫu Địa).

Điện thần Tứ phủ mang đầy đủ tính hệ thống. Mỗi phủ có Mẫu cai quản. Dưới Mẫu cai quản là các hàng Quan Lớn, Chầu Bà, Ông Hoàng, Cô Cậu. Đây là hệ thống vũ trụ thu nhỏ, với đầy đủ các yếu tố âm – dương, trời – đất, nước – núi. Nhờ đó, Đạo Mẫu đã trở thành một tôn giáo dân gian độc lập, đặc thù Việt Nam từ Mẫu thần đến Mẫu Tam phủ.

5. Vai trò của Mẫu trong tâm thức người Việt

Mẫu là hiện thân cho quyền năng sáng tạo, lòng bao dung và sự bảo hộ thiêng liêng. Trong đời sống tâm linh, Mẫu không chỉ là mẹ của trời đất mà còn là Mẹ của dân tộc. Điều này thể hiện tinh thần yêu nước, gắn bó với cội nguồn, từ Mẫu thần đến Mẫu Tam phủ.

6. Từ thờ Nữ thần đến Đạo Mẫu – Quy luật ngược dòng

Điều thú vị là sau khi Đạo Mẫu Tam phủ – Tứ phủ hình thành, nó lại tác động ngược trở lại. Nó “Tứ phủ hóa” các tín ngưỡng thờ Nữ thần ở địa phương. Mẫu thần như Bà Chúa Xứ, Mẫu Thiên Y A Na… được đưa vào hệ thống Tứ phủ như các vị Thánh Mẫu hàng Chầu hay Mẫu phụ.

Sơ đồ hóa quá trình phát triển

Thờ Nữ thần tự nhiên (thiên – địa – thủy – sơn) + Thờ nhân thần (mẹ vua, công chúa hiển linh)
↓
Tôn xưng Mẫu – Quốc Mẫu – Vương Mẫu – Thánh Mẫu
↓
Tiếp biến Đạo giáo Trung Hoa (Tứ phủ, điện thần, lên đồng)
↓
Hình thành Đạo Mẫu Tam phủ – Tứ phủ (tín ngưỡng có hệ thống, nghi lễ)
↓
Tác động ngược: Tam phủ – Tứ phủ hóa tín ngưỡng bản địa

Đạo Mẫu Tam phủ – Tứ phủ là kết quả của quá trình giao thoa lâu dài giữa văn hóa bản địa, Đạo giáo và tín ngưỡng dân gian. Từ những Mẫu thần dân gian, người Việt đã kiến tạo nên một hệ thống tôn giáo có bản sắc. Hệ thống này vừa mang giá trị tâm linh sâu sắc, vừa thể hiện niềm tin vào sức mạnh nữ thần sáng tạo và bảo hộ, từ những Mẫu thần riêng đến Mẫu Tam phủ.

Xin trân trọng cám ơn và kính chúc bạn luôn mạnh khỏe – bình an!