Tín Ngưỡng Thờ Mẫu Thần Việt Nam: Hành trình đến đạo mẫu tam phủ, tứ phủ

Tín ngưỡng thờ Mẫu thần, một nét văn hóa đặc sắc của người Việt, phản ánh lòng biết ơn, sự tôn kính đối với các Nữ thần linh thiêng. Đây là nền tảng hình thành Đạo Mẫu Tam phủ, Tứ phủ – một tín ngưỡng dân gian đặc trưng của Việt Nam.

Từ những Mẫu thần hiền từ đến các Nữ thần uy nghiêm, mỗi vị thần đều mang theo một câu chuyện, một vai trò riêng biệt trong đời sống tâm linh. Tín ngưỡng thờ Mẫu thần không chỉ thể hiện ý thức cội nguồn mà còn phản ánh tinh thần yêu nước và bản sắc văn hóa Việt Nam.

Bài viết này sẽ đưa bạn khám phá hành trình phát triển của tín ngưỡng thờ Mẫu thần, từ thờ Nữ thần dân gian đến sự định hình của Đạo Mẫu Tam phủ, Tứ phủ, cùng những ảnh hưởng sâu sắc từ Đạo giáo Trung Quốc.

Khái quát về Mẫu thần

Tục thờ Mẫu thần, đặc biệt là Mẫu Tam phủ, Tứ phủ (Tam Tòa Thánh Mẫu), gắn bó mật thiết với tục thờ Nữ thần, nhưng không đồng nhất. Mẫu là Nữ thần, nhưng không phải Nữ thần nào cũng là Mẫu.

Nguồn gốc danh xưng “Mẫu”

Ban đầu, “Mẫu” hay “Mẹ” chỉ người phụ nữ sinh ra ai đó. Ngoài ra, còn mang nghĩa tôn xưng, như: Mẹ Âu Cơ, Mẫu Liễu Hạnh, Mẫu nghi thiên hạ.

Danh xưng “Mẫu” (gốc Hán – Việt), còn thuần Việt là “Mẹ”, “Mụ” (miền Trung).

Tôn xưng “Mẫu” trong tín ngưỡng dân gian

Tuy chưa thống kê đầy đủ, nhưng cách tôn xưng là Mẫu, Quốc Mẫu, Vương Mẫu, Thánh Mẫu, đều liên quan tới các trường hợp sau:

Tôn xưng Mẫu, Quốc Mẫu, Vương Mẫu, Thánh Mẫu liên quan đến:

• Thánh Mẫu đứng đầu trong tín ngưỡng thờ Mẫu Tứ Phủ: Mẫu Liễu Hạnh, Mẫu Thượng Thiên, Mẫu Thượng Ngàn, Mẫu Thoải, Mẫu Địa.
• Quốc Mẫu, Vương Mẫu: Các Thái Hậu, Hoàng Hậu, Công Chúa có tài năng, công lao lớn như: Ỷ Lan, Diệp Phu Nhân, mẹ Thần Núi Tản Viên.
• Ở miền Trung: Các miếu thờ Bà Chúa Ngọc, Thánh Mẫu Thiên Ya Na, Bà Đen (Linh Sơn Thánh Mẫu).

Cội nguồn và bản chất của việc thờ Nữ thần và Mẫu thần

Không phải dễ dàng khi nêu ra quy luật của quá trình chuyển từ các Nữ thần thành các vị thần được dân gian tôn vinh là Mẫu thần (Quốc Mẫu, Thánh Mẫu và Vương Mẫu). Tuy nhiên với những trường hợp vừa dẫn ra ở trên, đa phần đó là các vị thần linh gắn liền với các hiện tượng thiên nhiên, vũ trụ được người đời gắn cho chức năng sáng tạo, bảo trợ và che chở cho sự sống của con người. Đó là trời, đất, sông nước, rừng núi… thành Mẫu Thiên, Mẫu Địa, Mẫu Thoải và Mẫu Thượng Ngàn, Thần núi Tam Đảo, núi Ngọc Trân ở Huế và núi Linh Sơn ở Nam Bộ.

Các Mẫu cũng có gốc tích nhân thân, trong đó tuyệt đại đa số là các Thái Hậu, Hoàng Hậu, Công Chúa, những người khi sống đều tài giỏi, có công lao lớn với dân với nước, khi mất hiển linh và được tôn vinh là Quốc Mẫu, Vương Mẫu.

Về cội nguồn và bản chất thì việc thờ Nữ thần và Mẫu thần vừa nêu trên đều thuộc tín ngưỡng thờ thần của người Việt Nam, mà nhà khảo cứu Toan Ánh đã gọi là Đạo Thờ Thần. Đó là việc thờ cúng Thổ Công, Thần Tài, các Thánh Sư, Thành Hoàng, các vị thần “Tứ bất tử”, các thần núi, thần sóng, thần hồ, thần biển, các vị anh hùng dân tộc được phong thần…

Sự phát triển từ thờ Nữ thần, Mẫu thần đến Đạo Mẫu Tam phủ, Tứ phủ

Từ việc thờ Nữ thần, Mẫu thần đến Mẫu Tam phủ, Tứ phủ là một bước phát triển quan trọng về nhiều mặt. Tác nhân chính của sự phát triển này không chỉ bao gồm nhân tố nội sinh mà còn có ảnh hưởng ngoại sinh, trong đó đáng chú ý nhất là ảnh hưởng của Đạo giáo Trung Quốc.

Đạo Mẫu Tứ Phủ: Hệ thống tín ngưỡng đặc sắc

So với tín ngưỡng thờ Thần, Đạo Mẫu Tứ phủ đã có bước phát triển đáng kể về tính hệ thống. Tín ngưỡng vốn tản mạn, rời rạc nay được hệ thống hóa với:

• Điện thần quy về Thánh Mẫu – vị thần cao nhất.
• Các phủ, hàng phân chia tương đối rõ rệt.
• Hệ thống vũ trụ luận nguyên sơ, chia thành bốn miền do bốn vị thánh cai quản

Ý thức cội nguồn và nhân sinh

Tín ngưỡng thờ Mẫu không chỉ thể hiện ý thức nhân sinh, cội nguồn dân tộc, mà còn biểu tượng cho chủ nghĩa yêu nước linh thiêng. Hệ thống thờ cúng trong các đền phủ, cùng với:

• Nghi lễ Lên đồng: Biểu tượng giao hòa thần – nhân.
• Lễ hội “Tháng Tám giỗ Cha, tháng Ba giỗ Mẹ” : điển hình chuẩn hóa nghi lễ.

Ảnh hưởng của đạo giáo trung quốc

Đạo giáo Trung Quốc đóng vai trò quan trọng trong quá trình hình thành Đạo Mẫu Tam phủ, Tứ phủ. Các yếu tố tiêu biểu bao gồm:

• Quan niệm Tứ phủ, Tam phủ.
• Sự tích hợp các vị Thánh như: Ngọc Hoàng, Thái Thượng Lão Quân, Nam Tào, Bắc Đẩu.
• Truyện thần tiên huyền ảo, phép thuật phù thủy để trừ tà ma.

Hình thức nhập đồng trong nghi lễ Lên đồng cũng chịu ảnh hưởng từ Đạo giáo, góp phần hệ thống hóa và phổ quát hóa nguyên lý Mẫu – Mẹ.

Sự tiếp thu và biến dạng địa phương

Bên cạnh việc hệ thống hóa, Đạo Mẫu Tam phủ, Tứ phủ còn ẩn chứa:

• Yếu tố tín ngưỡng dân gian, ma thuật.
• Sắc thái địa phương, tạo nên thế giới thần linh phong phú nhưng đôi khi khó tiếp cận cho người mới tìm hiểu.

Tổng Kết

Trên cơ sở tín ngưỡng Mẫu Thần dân gian, cùng với ảnh hưởng của Đạo giáo Trung Quốc, Đạo Mẫu Tam phủ, Tứ phủ (Tam Tòa Thánh Mẫu) đã được hình thành. Đây là một đạo giáo đặc thù của Việt Nam, có thể xem là biểu tượng độc đáo cho bản sắc văn hóa dân tộc và tinh thần yêu nước thiêng liêng.